Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları (İletişim Yayınları)

Ve tüm bu söylediklerinden sonra Dostoyevski kendini iyi bir Hıristiyan sayar. Edebiyat tarihçisi D. S. Mirsky, “Dostoyevski’nin Hıristiyanlığının akılcı ve faydacı doğasından bahseder. Fransızlara, Almanlara ve Polonyalılara duyduğu nefreti açık açık ifade eden biri hakkındaki bu cümleyi okuyunca insan hemen şöyle bir duraksar. Hıristiyanlık bize bağıra çağıra Dostoyevski’nin yaptığını yapmamamızı söylüyordur. Hıristiyan olmayanlar uzun zamandır bu yasağa uymanın zorluğunu bilirler. Hıristiyanların da bildiğini söylemek de neredeyse gereksizdir. Eğer burada “neredeyse” diyorsam, bunun sebebi milliyetçilik ve Hıristiyanlığın içiçe girmesini anlamanın kolay olmamasıdır. Dostoyevski Almanlardan nefret ettiği için Rusları daha mı çok sevebiliyordu? insan sevmeye çalışacağı insanların sayısına bir sınır koymalı herhalde? 20. yüzyılın psikolojiyle içli dışlı modern okurunu nefret etme gücünün sevme gücünü arttırdığını okumak şaşırtmaz hiç. Saint Simon çok uzun zaman önce sevgi ve nefretin aynı kaynaktan geldiğini yazmıştı. Aynı düşünce William Blake’te de vardır. Dostoyevski de bunun farkındaydı. Ama onun kişisel düşünceleri hiçbir zaman akılcı değildi. Bir sanatçı olaraksa, Dostoyevski hem akılcı hem de bilgeydi.

Dostoyevski Avrupa’ya karşı hissettiği gittikçe yükselen itirazını sürekli olarak dile getirir. Avrupalılar Rusya’yı anlayamaz der. “Halkımızın özünü kavramaya” çalışanlar da boşa uğraşıyorlardır; “daha uzun süre Rusya’nın özünü anlamayı” başaramayacaklardır

Önyargılarını saklamaması onun karakteristik bir özelliğidir. Dostoyevski için önyargıların açığa çıkması hakikat yolunda atılmış bir adımdır. “İyi” ilkeler bizi hastalıklı hisleri saklamaya ve yalan söylemeye kışkırtırlar. Liberalizm, ister Doğu’dan, ister Batı’dan gelsin, her zaman insanları kandırır Dostoyevski’ye göre. “Olduğumuz şekilde yaşayalım,” der her zaman, “alışık olduğumuz sefaletimizin içinde. Hiç maske takmadan.”